1. МОРИН ӨРТӨӨ, ЯВГАН ЭЛЧ АЛЬ АЛЬ НЬ БАЙЖЭЭ
Түүхийн ном судар,баримт сэлтийг шүүрдэх юм бол Монголчууд бидний өвөг дээдэс өнөөгийн шуудангийн эх үүсвэрийг тавьжээ гэдэгт та итгэх болно.Эртний нүүдэлчин Монголчуудын харилцаа холбооны гол хэрэглүүр нь морьт элч,галын дохио,дарцаг зэрэг байжээ. Хүннүгийн үед Оуто ван буюу өртөө ноён хэмээх албан тушаал байсан төдийгүй Хүннүгийн вангууд эзэн хаандаа яаралтай бичиг мэдээллүүдийг уургын улаа хэрэглэн буухиа элчээр явуулж байсан тухай түүхэн баримт бий. Энэ бол манай тооллоос өмнөх хэрэг шүү дээ.Бүр хожуу манай эриний 4-р зууны үед Тоба улсад Фучжучтень буюу өртөөчин хэмээх албан тушаалыг хэрэглэж байв. Мөн манай эриний 523 онд Жужаны хаан Анахуань өртөөний морь,хонь,үхэр туулгаж явсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Түүнээс хойно манай эриний 10-р зууны үед Кидан улсад хааны зарлигаар томилсон элчид унаа дайчлах зар бичиг,пайз буюу гэрэгэ олгон зам зуураа өртөө улаа хэрэглүүлдэг байжээ. Үүнээс үзэхэд эртний Монголын өртөө дэлхийн шуудангийн түүхэнд анхны өртөөчилсөн шуудан байсан бөгөөд орчин цагийн харилцаа холбооны үүсэл байсан гэж хэлж болно. 1228-1240 оны хооронд Монголын эзэнт гүрний хаан ширээнд суусан Өгөдэйн үед мэдээлэгч,захирагч нарыг бий болгон өртөө байгуулсан нь харилцаа холбооны уургын улааг халсан томоохон дэвшил байсан юм. Өгөдэй хаан анх 37 суурь өртөө байгуулж,мянгат бүрээс суурь тутамд улаач,унааны морь,шүүсний хонь,саалийн гүү,хөллөх үхэр тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр гаргах үүрэг ноогдуулж байжээ. Улмаар Өгөдэй хааны зарлигаар Цагаадайн улс,Батын улс тус тусдаа салбар өртөөдийг залгуулан байгуулснаар өргөн уудам нутагтай эзэнт гүрнийг нэгтгэн захирах гэсэн Монголын хаадын бодлогод морин өртөө-шуудан ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Хэдийгээр тэр үеийн морин өртөө-шуудангийн зохион байгуулалт ёс журам бүдүүлэг хэлбэртэй байсан ч тухайн эзэнт улсын байдалд сайтар зохицсон харилцаа холбооны хэрэглүүр байв. Хувилай хааны дэргэд 17 жил алба хашсан Италийн жуулчин Марко Поло Монголын эзэнт гүрний шуудан харилцаа сайтар хөгжсөнийг тэмдэглэж байжээ. Сонирхуулахад орчин үеийн түргэвчилсэн шууданд хэрэглэдэг тусгай таних тэмдэг,замын салаа чиглэлийг заадаг арга хэлбэр тэр үед үүсч бий болсон байна. Тухайлбал морин өртөө шуудангаар явуулах зүйлийн ачааны хүнд 70 жин буюу 42 килограмм,урт нь 13 ямх,өргөн нь 7 ямх,өндөр нь 6 ямх /1 ямх нь 3,2 см/ байхаар овор хэмжээ тогтоогдсон байв.Мөн яаралтай шуудангийн гадна талд жигүүр агуулан явуулахаас гадна “Нис нис” гэсэн үг бичих,шувууны өд,морин туурай зурж тэмдэг томьёо хэрэглэдэг байв. Шуудан дээр нийслэл хотоос муж бүр лүү чиглэсэн замыг зурж хаа хүрэхийг нь заасан байх тул төөрөх саатах явдал огт гардаггүй байжээ. Хувилай хааны үед бүх өртөөний морь 2 бум гаруй,өртөөний өргөө нийлээд нэг түм гаруйд хүрч байсан мэдээ бий.Мориор нэвтрэн өнгөрөх боломжгүй бартаатай газруудад явган өртөө гарган өөр хоорондоо ойрхон байх суурин бүрт явган элч алба гүйцэтгэж байв.Их хаан тэрхүү явган элч нарынхаа ачаар арван дөрвөн өдөрчийн газар явж ирэх мэдээг нэг хоногийн дотор авдаг байсан байна. Бидний сайн мэдэх Иранд сууж байсан Монголын их хаан Аргунаас Францын хаан гоо Филиппэд явуулж байсан бичиг тэр үеийн аль ч улсад байгаагүй хурдаар хүрсэн жигүүрт захиа болж байсан юм. Монголын эзэнт гүрэн зэдарч феодалын бутрал эхэлсэн үе буюу Манжийн эзлэн түрэмгийлэх бодлого эрчимжсэн 150 гаруй жилийн хугацаанд Монголын морин өртөө эгэл ардын хөрөнгө хүчинд тулгуурласан нүсэр хүнд алба болон хувирч ард түмэнд дарамт учруулж байжээ. Манжийн Энх-Амгалан хаан 1692 онд Хятадын цагаан хэрэмнээс эхлэн Монголын газар нутагт таван замын өртөө байгуулах зарлиг буулган хятад сайд,Монгол түшмэдийг томилжээ.Мэдээж энэ нь Монголын өргөн уудам нутагт Манжийн цэрэг,буухиа элч,бичиг харилцан нэвтрэх зорилгоор байгуулагдсан харгис шинжтэй цэргийн буухиа,суман салбар өртөөд байв. Богд хаант Монгол улсын үед Их хүрээний Түмт өртөө байгуулагдан уг өртөөг Түшээт хан аймгийнхан голлон хийж байсан ба Улаангом,Вангийн хүрээ,Заяын хүрээ,Санбэйсийн хүрээ,Жанжин Чойр,Эрдэнэ зуу,Сэцэн хааны хүрээ,Сайншанд,Замын-Үүд чиглэлд улсын чанартай албыг залгуулдаг гол замууд гарч салбарласан өртөөд бий болжээ. Тэр үед өртөө,удаа,шуудангийн хэрэг нь Монгол улсын дотоод яамны эрхлэх ажилд багтаж байсан байна. Монголчууд 1899 оноос 25 жилийн турш орос,хятад маркийг хэрэглэж байсан гэдэг.
Түүхийн ном судар,баримт сэлтийг шүүрдэх юм бол Монголчууд бидний өвөг дээдэс өнөөгийн шуудангийн эх үүсвэрийг тавьжээ гэдэгт та итгэх болно.Эртний нүүдэлчин Монголчуудын харилцаа холбооны гол хэрэглүүр нь морьт элч,галын дохио,дарцаг зэрэг байжээ. Хүннүгийн үед Оуто ван буюу өртөө ноён хэмээх албан тушаал байсан төдийгүй Хүннүгийн вангууд эзэн хаандаа яаралтай бичиг мэдээллүүдийг уургын улаа хэрэглэн буухиа элчээр явуулж байсан тухай түүхэн баримт бий. Энэ бол манай тооллоос өмнөх хэрэг шүү дээ.Бүр хожуу манай эриний 4-р зууны үед Тоба улсад Фучжучтень буюу өртөөчин хэмээх албан тушаалыг хэрэглэж байв. Мөн манай эриний 523 онд Жужаны хаан Анахуань өртөөний морь,хонь,үхэр туулгаж явсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Түүнээс хойно манай эриний 10-р зууны үед Кидан улсад хааны зарлигаар томилсон элчид унаа дайчлах зар бичиг,пайз буюу гэрэгэ олгон зам зуураа өртөө улаа хэрэглүүлдэг байжээ. Үүнээс үзэхэд эртний Монголын өртөө дэлхийн шуудангийн түүхэнд анхны өртөөчилсөн шуудан байсан бөгөөд орчин цагийн харилцаа холбооны үүсэл байсан гэж хэлж болно. 1228-1240 оны хооронд Монголын эзэнт гүрний хаан ширээнд суусан Өгөдэйн үед мэдээлэгч,захирагч нарыг бий болгон өртөө байгуулсан нь харилцаа холбооны уургын улааг халсан томоохон дэвшил байсан юм. Өгөдэй хаан анх 37 суурь өртөө байгуулж,мянгат бүрээс суурь тутамд улаач,унааны морь,шүүсний хонь,саалийн гүү,хөллөх үхэр тэрэг зэргийг тогтоосон хэмжээгээр гаргах үүрэг ноогдуулж байжээ. Улмаар Өгөдэй хааны зарлигаар Цагаадайн улс,Батын улс тус тусдаа салбар өртөөдийг залгуулан байгуулснаар өргөн уудам нутагтай эзэнт гүрнийг нэгтгэн захирах гэсэн Монголын хаадын бодлогод морин өртөө-шуудан ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Хэдийгээр тэр үеийн морин өртөө-шуудангийн зохион байгуулалт ёс журам бүдүүлэг хэлбэртэй байсан ч тухайн эзэнт улсын байдалд сайтар зохицсон харилцаа холбооны хэрэглүүр байв. Хувилай хааны дэргэд 17 жил алба хашсан Италийн жуулчин Марко Поло Монголын эзэнт гүрний шуудан харилцаа сайтар хөгжсөнийг тэмдэглэж байжээ. Сонирхуулахад орчин үеийн түргэвчилсэн шууданд хэрэглэдэг тусгай таних тэмдэг,замын салаа чиглэлийг заадаг арга хэлбэр тэр үед үүсч бий болсон байна. Тухайлбал морин өртөө шуудангаар явуулах зүйлийн ачааны хүнд 70 жин буюу 42 килограмм,урт нь 13 ямх,өргөн нь 7 ямх,өндөр нь 6 ямх /1 ямх нь 3,2 см/ байхаар овор хэмжээ тогтоогдсон байв.Мөн яаралтай шуудангийн гадна талд жигүүр агуулан явуулахаас гадна “Нис нис” гэсэн үг бичих,шувууны өд,морин туурай зурж тэмдэг томьёо хэрэглэдэг байв. Шуудан дээр нийслэл хотоос муж бүр лүү чиглэсэн замыг зурж хаа хүрэхийг нь заасан байх тул төөрөх саатах явдал огт гардаггүй байжээ. Хувилай хааны үед бүх өртөөний морь 2 бум гаруй,өртөөний өргөө нийлээд нэг түм гаруйд хүрч байсан мэдээ бий.Мориор нэвтрэн өнгөрөх боломжгүй бартаатай газруудад явган өртөө гарган өөр хоорондоо ойрхон байх суурин бүрт явган элч алба гүйцэтгэж байв.Их хаан тэрхүү явган элч нарынхаа ачаар арван дөрвөн өдөрчийн газар явж ирэх мэдээг нэг хоногийн дотор авдаг байсан байна. Бидний сайн мэдэх Иранд сууж байсан Монголын их хаан Аргунаас Францын хаан гоо Филиппэд явуулж байсан бичиг тэр үеийн аль ч улсад байгаагүй хурдаар хүрсэн жигүүрт захиа болж байсан юм. Монголын эзэнт гүрэн зэдарч феодалын бутрал эхэлсэн үе буюу Манжийн эзлэн түрэмгийлэх бодлого эрчимжсэн 150 гаруй жилийн хугацаанд Монголын морин өртөө эгэл ардын хөрөнгө хүчинд тулгуурласан нүсэр хүнд алба болон хувирч ард түмэнд дарамт учруулж байжээ. Манжийн Энх-Амгалан хаан 1692 онд Хятадын цагаан хэрэмнээс эхлэн Монголын газар нутагт таван замын өртөө байгуулах зарлиг буулган хятад сайд,Монгол түшмэдийг томилжээ.Мэдээж энэ нь Монголын өргөн уудам нутагт Манжийн цэрэг,буухиа элч,бичиг харилцан нэвтрэх зорилгоор байгуулагдсан харгис шинжтэй цэргийн буухиа,суман салбар өртөөд байв. Богд хаант Монгол улсын үед Их хүрээний Түмт өртөө байгуулагдан уг өртөөг Түшээт хан аймгийнхан голлон хийж байсан ба Улаангом,Вангийн хүрээ,Заяын хүрээ,Санбэйсийн хүрээ,Жанжин Чойр,Эрдэнэ зуу,Сэцэн хааны хүрээ,Сайншанд,Замын-Үүд чиглэлд улсын чанартай албыг залгуулдаг гол замууд гарч салбарласан өртөөд бий болжээ. Тэр үед өртөө,удаа,шуудангийн хэрэг нь Монгол улсын дотоод яамны эрхлэх ажилд багтаж байсан байна. Монголчууд 1899 оноос 25 жилийн турш орос,хятад маркийг хэрэглэж байсан гэдэг.
2. МОРИН ТЭРГЭЭР ШУУДАН СОЛИЛЦСОН НЬ
Ардын хувьсгал ялсны дөнгөж дараахан 1921 оны 7-р сарын 19-нд Ардын засгийн газрын 6-р хурлын тогтоолоор Монгол улсын Шуудан бичиг,цахилгаан мэдээний ерөнхий хороог байгуулжээ.Удалгүй 1921 оны 11-р сарын 09-өөс Алтанбулаг Нийслэл хүрээний хооронд 360 километр газарт долоо хоногт 2 шуудан тогтмол явуулж эхэлсэн бөгөөд Хүрээний шуудангийн байгууллага нь хотын доторхи бичиг захидлыг ялган хүргэх,орон нутгийн шууданг бэлтгэх ажлыг хийдэг байв. 1924 онд хойд хөрштэй шуудан холбооны харилцаа тогтоох тухай гэрээ байгуулснаар товлосон өдрүүдэд Дээд Шивээнд морин тэргээр очиж шуудан солилцдог болжээ.Анхны шуудангийн марк гаргах тухай 1923 оны 11-р сарын 15-нд хуралдсан Ардын засгийн гишүүдийн хурлаар хэлэлцэж Нацагдорж,Мөнхбат угалзтай анхны монгол маркийг хэвлүүлэхээр болж 1924 оноос уг маркыг худалдаанд гаргажээ. Харин 1926 онд ил захидлын хуудас анх худалдаанд гарчээ. 1925 онд Монгол тээх нэвтрүүлэх газар байгуулагдсан нь шуудангийн үйлчилгээнд эргэлт гаргасан юм. 1947 онд Наушка-Улаанбаатар,1955 онд Улаанбаатар-Замын-Үүдийн хооронд төмөр зам ашиглан Орос,Хятад улстай шуудан солилцох боломж бүрдсэн байна.
Ардын хувьсгал ялсны дөнгөж дараахан 1921 оны 7-р сарын 19-нд Ардын засгийн газрын 6-р хурлын тогтоолоор Монгол улсын Шуудан бичиг,цахилгаан мэдээний ерөнхий хороог байгуулжээ.Удалгүй 1921 оны 11-р сарын 09-өөс Алтанбулаг Нийслэл хүрээний хооронд 360 километр газарт долоо хоногт 2 шуудан тогтмол явуулж эхэлсэн бөгөөд Хүрээний шуудангийн байгууллага нь хотын доторхи бичиг захидлыг ялган хүргэх,орон нутгийн шууданг бэлтгэх ажлыг хийдэг байв. 1924 онд хойд хөрштэй шуудан холбооны харилцаа тогтоох тухай гэрээ байгуулснаар товлосон өдрүүдэд Дээд Шивээнд морин тэргээр очиж шуудан солилцдог болжээ.Анхны шуудангийн марк гаргах тухай 1923 оны 11-р сарын 15-нд хуралдсан Ардын засгийн гишүүдийн хурлаар хэлэлцэж Нацагдорж,Мөнхбат угалзтай анхны монгол маркийг хэвлүүлэхээр болж 1924 оноос уг маркыг худалдаанд гаргажээ. Харин 1926 онд ил захидлын хуудас анх худалдаанд гарчээ. 1925 онд Монгол тээх нэвтрүүлэх газар байгуулагдсан нь шуудангийн үйлчилгээнд эргэлт гаргасан юм. 1947 онд Наушка-Улаанбаатар,1955 онд Улаанбаатар-Замын-Үүдийн хооронд төмөр зам ашиглан Орос,Хятад улстай шуудан солилцох боломж бүрдсэн байна.
1 comment:
o'rtoo gesen ugnees geriig yurta geh bolson baihaa.
Post a Comment