СЭТГЭЛ ҮНЭРТЭНЭ...

Хүний тухай бичих дуртай би. Сайхан хүний тухай чадан ядан тэрлэснээ хүнд уншуулах бас их дуртай. Сайхан хүний тухай бичих сайхан байдаг. Сэтгэлээ шагначихдаг юм. Саяхан би нэг хүний тухайд иймэрхүү хөрөг таталбар тэрлэлээ. Санаа оноогоо нэмэрлээрэй андууд аа.

Хүнд үйлдвэрийн салбарт тэргүүлэгч том компанийг удирдаад, эрчүүдийг командлаад, тэднийхээ амьдрал ахуйг нуруун дээрээ үүрч явна гэдэг бүсгүй хүнд байтугай эр хүнд ч ахдах ачаа гэдэг нь тодорхой. Харин Гарамжав хатагтай үүнд туйлдах нь бүү хэл харин ч өнгөжин гялалзаж улам ихийг бүтээх хүсэлд ноцож явна. “Монполимет компани өөрийн гэсэн байр суурьтай болсон. Байшин барьдаг хүн барилгын материал үйлдвэрлэхсэн гэж боддог, Нэг төслийг амжилттай хийсэн бизнесийн багийхан дараачийн төслөө хийх судалгаанд ордог. Энэ бол бизнес, амьдралын бичигдээгүй хууль. Манай компанийханд барилгын материалын үйлдвэр байгуулах, хүнд хэрэгцээт амин дэмийн импорт, худаг усны хайгуул өрөмдлөгийн компани байгуулах зэрэг зорьсон зорилго их байна. Бизнесийн цар хүрээний өргөжилтийг би шунал гэж огтхон ч боддоггүй. Энэ бол бүтээлч хүмүүсийн мөн чанар гэж ойлгодог. Хүнд амжилтанд хүрэхэд хэдэн чухал зарчим байдаг. Нэгдүгээрт хүнд шантаршгүй ажилсаг зан чанар байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт хүн болж төрснийх зүрхэнд нь хайр үргэлж ундарч байх хэрэгтэй. Энэ хайр үргэлж хүний зүрхэнд асч, агуу их хайр сэтгэлийг бие биедээ авч, өгч байх хэрэгтэй, Амьд байгаагаа мэдрэх, хүн гэдгээ мэдрүүлэх гайхамшигтай онцлог. Дараа нь хүн боловсролтой байх хэрэгтэй. Энэ гурвыг мөрдсөн цагт амжилт дагуулна” гэж энэ бүсгүй ярьсан. Уул уурхайн салбарын тэргүүлэгч компанийн нэг “Монполимет”-ийнхэн өнгөрсөн жил л гэхэд улсад хоёр тэрбум 400 сая төгрөгийн татвар төлжээ. Тэднийх сүүлийн гурван жил дараалан тэргүүний нөхөн сэргээгч компаниар шалгарсан. Байгаль орчноо нөхөн сэргээх нь уул уурхайн ажлын салшгүй нэгэн технологийн хэсэг гэж үздэг Гарамжав захирал байгалийн нөхөн сэргээлтийг ажлынхаа үндсэн зарчим болгосноор хангай дэлхийнхээ хайр хишгийг хүртэж ажил нь ийнхүү урагштай явдаг ч байж болох юм. 1995 оноос эхэлж уулын ажил явуулсан газартаа өнөөдрийг хүртэл техникийн нөхөн сэргээлтийг 100%, биологийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг сүүлийн 5 жил хийн туршиж байгаа гэх. Тэдний хиймэл нууранд хун нутагшиж, Давхар хайрхан уулын өвөрт зассан ширээ толгод нь ногоорч эхэлжээ. Ургамал хөрснөөс биш сэтгэлээс ургадаг гэх түүний нөгөөх л хатуу философи үр жимсээ өгч эхэлсэн нь энэ. Сүүлийн жилүүдэд байгаль орчноо анх байсан хэвэнд нь оруулаад зогсохгүй, тухайн нутаг орны ард иргэдэд амьдрал ахуйд нь ач холбогдлоо өгөх хэмжээнд сайжруулж өгөхийг зорьж байна гэж ярина лээ. Чийглэг багатай, ихэвчлэн хайргархаг шавранцар хөрстэй, сүүлийн жилүүдийн агаарын хуурайшилтаас болж хөрсний давхаргын чийглэг багасч, үржил шим муутай болсон ямар ч нөхцөлд зохицон ургадаг Сибирийн цагаан улиас, чацарганы мод, нутгийн бургас зэргийг олноор тариалж, ургуулж ойн зурвас бий болгожээ. Нөхөн сэргээлтийнхээ хэсгийн хүн хүч, техник технологийг жилээс жилд сайжруулж байгаа тус компанийнхан өндөр хүчин чадалтай САТЕРФИЛЛЕР, КОМАЦУ-ийн техникүүд, замын грейдэрээр тэгшилгээгээ хийлгэдэг юм билээ. Түүний өрсөлдөгчид нь бүгд эрчүүд. Тэд түүнийг эр хүнээс дутахгүй эмэгтэй гэдэг. Гарамжавт эмэгтэй хүнд баймгүй эрч хүч, зориг тэвчээр, алсын хараа, эр хүнд байхгүй хатан сэтгэл, хайр элбэрэл... цөм байдаг болохоор түүнийг зөвхөн эр хүнтэй харьцуулах нь хангалтгүй санагддаг юм. Монполимет ХХК-ны ерөнхий захирал, Монгол улс, ОХУ-ын уул уурхайн салбарын тэргүүний ажилтан, техникийн ухааны магистр, Монгол улсын шилдэг эмэгтэй удирдагч Ц.Гарамжав гэж ийм нэгэн “монголжин” бий.

Сэтгэлийн галбир

Саяхны нэгэн өдөр Монголын шилдэг улс төрч эмэгтэйчүүдийг шалгаруулах ёслолын үеэр нүдээ гартал гоодсон цэцэг хуар шиг эмэгтэйчүүд дундаас ажил хэрэгч даруухан хувцас, бүрэгхэн инээмсэглэлээрээ сондгойрсон сэтгэлд дулаан энэ бүсгүйтэй танилцах завшаан олдсон юм. Алтаар гоёдоггүй амжилтаар гоёдог энэ хүн уул уурхайн салбарыг мэргэжлийн хүний хувьд бүх л эрдэс бодисыг нь ажлын объект, хүн төрөлхтөний амьдралд туслагч чухал ашигт малтмалууд гэж үздэг. Цэргийн техник түрээслэн “монпулемёт” гэж хочлогдон хөлсөө шударч явахдаа ч, хамгийн сүүлийн үеийн технологитой, уул уурхайн мэргэжлийн компанийг байгуулж хөгжүүлнэ гэсэн хатуу зорилготой урагшилж явжээ.…1990-ээд он улс орны, нийгэм эдийн засгийн байдал өөрчлөгдөн социалист нийгмийн байгууламжаас зах зээлийн нийгэм рүү шилжих шилжилтийн үе байлаа. Улс ардын аж ахуй, социализмын материал техникийн бааз гэдэг ойлголтууд бүгд чөлөөт зах зээлийн бизнес, менежмент, хоршоо, пүүс компани гэх мэт цоо шинэ нэр томъёогоор солигдож, төрийн өмчит байгууллагууд бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ задарч эхэлсэн тэр үед уул уурхайн салбарт ажиллаж байсан 30 гаруй мянган мэргэжлийн ажилчид ч бас ажилгүй болсон. Энэ үед хэсэг нөхдийн хамт анх “Хөрс судлалын пүүс” байгуулж, 1992 онд “Монполимет” ХХК-ийг инженер хайгуул, судалгаа хийх зорилгоор үүсгэн байгуулжээ. Хүн мэддэг, чаддаг ажлаараа хоолоо олох сайхан. Социализмын үед уул уурхайн салбарт олон эмэгтэйчүүд мэргэжил эзэмшсэн. Зарим нь ажиллаж байна, зарим нь өөр мэргэжлээр мэргэшээд банк, гаалийн салбарын ажилтнууд болчихоод явж байгаа.. Гарамжав гэдэг энэ хүн үндсэн мэргэжлээ орхиогүй цөөхөн хүмүүсийн нэг. Хувь тавилан түүнийг анхнаас нь л уул уурхай хэмээх эл нүсэр салбар руу чулуудсан. МУИС-ийн Уул уурхайн сургуулийг инженер, гидрогеологичоор төгссөн мань хүн шууд л Улсын барилгын зургийн төв институт гэдэг том байгууллага, хамт олны дунд мэргэжилтэн болж ирсэн. Дараа нь Москвагийн их сургуулийн уул уурхайн факультетийг Инженер геологч, хөрс судлаачаар, Италийн Ром хотод Олон улсын ашигт малтмалын гэрээ эрхзүйн мэргэжилтнээр тус тус суралцаж мэдлэг мэргэжлээ зузаатгаад авсан. Монголын уул уурхайн салбар зах зээлийн шуурганд унахад хамт унаж босоход нь хамт босож хал дол үзэн хат суусан Гарамжав бүсгүй өнөөдөр хариуцлагатай уул уурхайн тухайд бодлоо чилээж сууна. Уул уурхай нь Монгол улсын хөгжлийг тодорхойлогч салбарын хувьд бид өндөр үүрэг хариуцлага хүлээж байдаг. Тэр ч хэрээрээ төрийн зүгээс нарийн нандин, нэг үгээр хэлэхэд ухаалаг бодлого хэрэгтэй байгаа. “Нээлттэй” гэдэг үгийн сэжүүрээр хүн болгон хүрз шуудай үүрээд орвол Монгол нутаг минь оготны нүхээр дүүрч, эх дэлхий, газар ус минь амь тавина гэж ярьсан тэрбээр амьдрал хөдөлмөрийн амаргүй их замын бартааг бууж алдах биш, цаг наргүй хөдөлмөр, сэтгэлийн их зориг хатуужил, уужим ухаанаар залж явж эршүүжсэн нэгэн.Монголд уул уурхайн салбарын бизнес 1990-ээд оны эхнээс л бүх нийтэд нээлттэй болсон билээ. Дөнгөж үүсээд үйл ажиллагаагаа явуулахад олон бэрхшээл, ялангуяа санхүүжилт олдохгүй, сайн техник технологийг авч чадахгүй үе зөндөө байсан гэдэг. Анх компаниа байгуулахад тэдэнд уул уурхайн техник төхөөрөмж, өрмийн машин юу ч байгаагүй. Гэрийнхээ эд хогшлоос авахуулаад өөрийнхөө ээмэг, бөгжийг хүртэл зарж, нөхдийнхөө дэмжлэг хүчийг авч байж ганц орос трактор, ганц нэг хэрэгтэй төхөөрөмжтэй болоод магнай хагартал баярлаж явсан гэх. Энэ үед түүнд байхгүйн зовлонгоос илүүтэй мэдэхгүйн зовлон гэж нэг хэцүү юм байжээ. Өртэй хүн өөдөлдөггүй гэдэг “алтан” сургаалиар хүмүүжсэн Гармаагийн үеийнхэн зах зээлийн хуулийг ойлгож ядан мунгинаж байх үедээ улсаас зээл авна гэхээр л санаанд нь багтаж өгөхгүй, нэг их айдас түгшүүр төрж байсан гэдэг. Аргаа барахдаа эргэлтийн хэдэн цаастай болохын тулд хөнгөн цагааны хайлш энэ тэрхэн цуглуулж ганц машин болгож аваад урд хөршийг зорьж гурил будаагаар солин орж ирж байснаа ч тэр ярьдаг. “Энэ чинь ичиж нэрэлхэх юм биш шүү дээ, 1990-ээд он гэдэг чинь монголчуудаас амьдрах ухааны шалгалт авч байсан аймаар хүнд үе. Бүгд л хоногийн хоолоо залгуулахын төлөө ганзага үүрээд явж байсан” гэж Гарамжав захирал өдгөө дурсан ярихаас нэрэлхдэггүй. Харин Монгол оронд маань өнөөдөр олон төрлийн бизнес хөгжих нөхцөл байгаад тэр олзуурхдаг. Одоо бол эзэн хичээвэл заяа хичээх сайхан цаг ирээд байгаа. Тухайн үед эзэн хичээгээд ч эрэг мөргөдөг хэцүү хатуу үе зөндөө байсан гэж дурсана билээ. ...1995 онд Сэлэнгийн Хүдэрт хайгуул хийж мөнгөө хөрсөнд шингээсэн. Улсын судалгаатай ордуудад “гар хүрэхгүй” гэсэн мөнөөх л коммунист зангийнх нь хар гай, нөгөөтэйгүүр зовлонгоо мартаж зорилготой амьдрахын тулд ажлын хүндийг барьж авах гэсэн оролдлого нь ийнхүү амжилтгүй байдлаар дууссан ч шантарсангүй. Харин ч туршилга, сургамж өгсөнд нь баярласан. Дараа дараагийн олон эрсдэлд бэлэн болж хатуужсан. Бүр хожим нь Заамарт нөөц нь дууссан том компанийн гуйлтаар ажилчдыг нь эвдэрхий техниктэй нь уурхай руугаа фронтоор нь оруулж гэнэдэн, их хэмжээний хөрөнгө мөнгөөр эвдэрч задарсан техникүүдийг нь “үнэгүй” тордож өгчихөөд хаягдсан удаатай. Тэр унаж сурсныхаа ачаар босож бас сурсан. Заамарт олборлолт явуулж байсан “Эрдэс” улсын үйлдвэрийн газраас бага хэмжээний газар түрээсэлж олборлосон алтаа өгч ялимгүй ашиг олж байх зуураа техник хэрэгслээ сайжруулж ажлын сайн фронттой болох хэрэгтэй гэдэг бодлоор толгойгоо гашилгаж явжээ. Тэр үед Монголд уул уурхай хөгжиж байгаа сургаар техникүүдээ санал болгохоор ирсэн САТ, Комацу-гийн нөхөд манай “пулемётчин”-д өөрийн брэндийн экскаватор, бульдозруудаа лизингээр өгөхөөр болжээ. Хүчирхэг техниктэй болсныхоо хэргийг бүтээж “Эрдэс”-ийн хувьчлалаас нэг тонн нөөцтэй хэсгийг эзэмшихээр ч болов. Тэр унаад босохдоо ухаан нэмсээр ажил амьдралын “цагаан толгой”-д тайлагдан, одоо ирэх өдрүүдээ хаа нэгтэйгээс хүлээх бус өөрийн гар сэтгэлээр бүтээж түүнийг нь бусад хүмүүс шимтэн уншаад эхэлчихжээ.

Хүний үнэр

Нийгмийн хариуцлага нь бидний гол асуудал. Ерөөсөө бид зах зээлийн нийгэм гэхээсээ илүү “хүний нийгэмд” амьдарч байгаагаа ухаарах ёстой гэж Гарамжав ярьдаг. Үндсэн болон гэрээт 500-аад хүнийг ажлын байраар хангасан тус компани 2008-2010 онуудад шинээр 300-аад ажлын байр бий болгох зорилттой төсийн ажлаа эхлээд байна. Тэднийх байгуулагдсан цагаасаа л спорт, урлагийг дэмжин, өндөр настан, хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудад тусалж, Төв аймгийн Заамар, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумдын ард иргэдийн ногоо тарих, малжих, жижиг дунд бизнес эрхлэх төслүүдийг дэмжиж ирсэн. 1967 онд баригдаад өнөөдрийг хүртэл их засвар хийгдээгүй байсан Заамар сумын төвийн 700 хүүхэдтэй дунд сургуулийн дотуур байр, хичээлийн байранд их засвар хийж, орчин үеийн тохилог нөхцөлтэй болгож хүүхдүүдийн суралцах, амьдрах нөхцлийг сайжруулж өгснөөс гадна энэ ондоо багтаад тус сургуульд англи хэлний танхим, компьютерийн танхимуудыг иж бүрнээр байгуулж өгөхөөр төлөвлөчихсөн байгаа. Мөн тэд 2006 онд Заамар сумын төвийн дулаан хангамжийг сольж сайжруулсан. Компаний ажилчдын нийгмийн асуудал жилээс жилд сайжирч байгаа нь нүдэнд илхэн харагддаг. Анхны 100-аад хүн бараг бүгдээрээ дундаас доош амьдралтай байсан бол өнөөдөр үндсэн ажиллагсдын ихэнх хувь нь дундаас дээш амьжиргаатай болж, олон залуучууд лизингийн нөхцлөөр байр сууцтай болж, олон хүн амьдралын нөхцлөө дээшлүүлээд байна. Энэ бүхэн нь тус компанийхны нэг баг болж, цаг наргүй зүтгэж, хөдөлмөрлөж, олон бэрхшээлийг хамт олноороо туулж тууштай ажилласны үр дүн билээ. 2002 оноос тэд барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн чиглэлд үйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд байгаа. 2006 онд орчин үеийн шаардлагад нийцсэн, 96 айлын орон сууц барьж ашиглалтанд оруулсан нь хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хангасан “Шилдэг барилга”-аар шалгарсан гээд тоочоод байвал олон юм бий. Энэ бүхэн нь компаний зүгээс нийгмийн хариуцлагатай ажиллаж байгаагийн нэг хэлбэр гэхээс аргагүй. Бурханаас хүмүүс зөвхөн өөрийнхөө сайн сайхныг гуйдгийг тэр ер ойлгодоггүй. Ертөнц дээр юунаас ч хамааралгүй зүйл гэж нэгээхэн ч байдаггүй учраас зөвхөн намайг сайн сайхан байлгаач гэж гуйх нь зүй бус юм. Учир нь чамайг сайн сайхан байлгахад энэ ертөнцийн бүх л зүйл нөлөөлдөг. Тэгэхээр манай бурханы сургаальд байдаг “Эх болсон зургаан зүйл, хамаг амьтны тусын тулд” гэх залбирал ямар агуу болох нь харагдаж байгаа биз дээ гэж ярих. Хэтэрхий гүдэс шулуун яриатай, амьдрал нэвт ханхалсан эгэл борог төрхтэй, ажлынхаа цагт харам энэ бүсгүй ХҮНД ХАЙРТАЙ ХҮН. Өөрийгөө өмчилсөн, өмчөөрөө бахархсан өнөөгийн бидний үед хүнд хайртай хүн ховор болжээ. Харин түүнээс сэтгэл үнэртдэг. Яриад л суугаад баймаар, ярихгүй ч суугаад л баймаар нэг тийм сонин мэдрэмж төрсөн. Хувь, хувьсгалын бүх л сэдвээр оройжин “буу халсан” ч тэднийхээс гараад явж байхад ганцхан андынхаа тухай удаан ярилцсан мэт бас л хэлж боломгүй нэг мэдрэмж төрж билээ. Бүх л яриа хөөрөө маань тархи, зүрхээр бус сэтгэл санаагаар шүүгдэж гадагшилсных юм болов уу даа.